19. yüzyılın başlarında Rus İmparatorluğu’nun yayılmacılık politikası sonucunda çıkan savaşlarda Azerbaycan toprakları parçalanmıştır. Bölgede yaşanan kanlı savaşların nihai halkası 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla son bulurken Araz nehrinden kuzeydeki Azerbaycan toprakları tamamen Rusya’nın egemenliği altına girmiş, diğer kısmı Kaçarlar yönetiminde kalmaya devam etmiştir. Rus sömürge politikasının ağır baskısı altında bulunan Azerbaycan toplumu ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan geri kalmışlığın her türlü olumsuz etkisini kendi üzerinde hissetmiştir. Bu dönemde Azerbaycan halkının Rus sömürgeciliğine karşı verdiği mücadele Çar yönetimi tarafından acımasızca bastırılmıştır. 19. yüzyılın başlarından itibaren bölgede uygulanan yönetim modellerinin başarısızlığı ve idari reformların beklentileri karşılamaması nedeniyle Çar yönetimi, Kafkasya politikalarını sıkça gözden geçirmek zorunda kalmıştır.
İlerleyen dönemlerde müterakki görüşlü Batı ve Rus düşünürlerinin etkisiyle Kafkasya aydınları köhne fikir kalıplarını kırarak Azerbaycan tarihinde “maarifçilik” olarak tanımlanan aydınlanma sürecini başlatmışlardır. Bu süreç siyasi olayların etkisi altında uzun zaman dilimine yayılmıştır. 1861’de Rusya’da serflik sisteminin kaldırılması kapitalizmin gelişim yolunu açan önemli bir reform olarak tarihe geçmiştir. Kafkaslara yaklaşık on sene sonra gelen reform sonuçları Bakü’de petrol sanayisinin gelişmesine ivme kazandırmıştır. Bir petrol kenti olan Bakü’de kapitalist sanayinin yükselişi eş zamanlı olarak eğitim, basın ve kültür alanında önemli gelişmelerin yaşanmasına yol açmış, kimlik bilincinin uyanışına ve berraklaşmasına neden olmuştur. Kentleşme ve sanayideki hızlı dönüşüm sayesinde Bakü’nün çehresi tamamen değişmiş, yeni inşa edilen çok kimlikli ortamda Çar yönetimi tarafından Müslüman/Türklere karşı uygulanan ötekileştirme siyaseti yeni ivme kazanmıştır. Bu siyaset, Müslüman/Türk aydınlarını daha fazla çaba göstermeye zorlarken, millet inşasının gelişmesi, olgunlaşması ve cumhuriyet rejiminin kurulması önünde engelleyici rol oynamıştır. Yaşanan tüm olumsuzluklara rağmen Azerbaycan Türklerinin milli kimlik mücadelesi 28 Mayıs 1918 tarihinde Doğu’da ilk demokratik cumhuriyetin kurulmasıyla sonuçlanmıştır.
