Azerbaycan Türklerinin Düşünce Hayatında Üzeyir Hacıbeyli’nin Rolü

Azerbaycan’ın muasır musiki medeniyetinin kurucusu Üzeyir Hacıbeyli’nin1 (1885-1948) faaliyetleri sadece ülkesi sınırları içerisinde değil, Müslüman Doğu toplumlarında da derin iz bırakmıştır. Üzeyir Bey sadece bir besteci veya yazar değildir. O aynı zamanda estetik ve yaratıcı tesiri bundan sonraki kuşaklarda da devam edecek sanat ekolünün temellerini atan bir dehadır. Azerbaycan’ın tabii konservatuarı olarak bilinen Karabağ’da dünyaya gelen Üzeyir Bey’in muhiti, genlerinde taşıdığı musiki ve sanat kabiliyetiyle bütünleşerek, kısa sürede onu musiki sanatının zirvesine taşımıştır. Üzeyir Bey, sanatçı kimliğinin yanı sıra çok güçlü bir yazar kimliğine de sahiptir. O, Azerbaycan Türklerinin millet inşası sürecinde fevkalade büyük hizmetleri olan maarifçiler kuşağının saygın mensuplarındandır. Genç yaşta gazeteciliğe başlayan Üzeyir Bey, Azerbaycan basın ve edebiyat tarihinde kendine özgü tarz ve bakış açısına sahip bir yazar olarak bilinmektedir. Onun gerek sanat gerekse yazarlık faaliyetinin en önemli özelliği mensup olduğu halkın maddi ve manevi değerlerinden beslenmesidir. Bu değerler arasında ileri görüşlü gelenek ve görenekler, folklor, ana dil ve milli kimlik bilinci önemli yere sahiptir. Üzeyir Bey’in yazı tarzı son derece etkileyicidir; eserlerinde gülüş, keder, sitem, övgü, onur, mahcubiyet gibi sıfatlar paradoksal değil birbirini tamamlayıcı şekilde kurgulanmıştır. Üzeyir Hacıbeyli üç dönemin fikir ve sanat adamıdır: Rusya İmparatorluğu, bağımsız Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliği dönemleri. Bu dönemlerin her birinde Üzeyir Bey’in istidat ve yaratıcılığı onu siyasi ve ideolojik akımların üzerinde tutmuştur. Fakat her üç dönemde de Üzeyir Bey yaratıcılığının değişmeyen niteliği; milletin aydınlanması ve ilmi, sosyal ve kültürel yönden kalkınmasına odaklanmasıdır. Yaratıcı faaliyetlerinin büyük bir kısmını Sovyet döneminde gerçekleştiren yazar, sahne sanatlarının gelişmesine ve kültür araştırmalarına bireysel ve kurumsal çapta önemli katkıda bulunmuştur. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti dönemi Üzeyir Bey’in yaratıcılığının Sovyetler Birliği dağılana kadar hiç bahsedilmeyen evresini oluşturmaktadır. Büyük sanatkârın bu döneme ait yaratıcı faaliyetleriyle ilgili çalışmaların yapılması ancak Azerbaycan’ın yeniden bağımsızlığına kavuşmasından sonra mümkün olmuştur.